Onderzoek naar de Zeeuwse historie is leuk!

Dat wist de lezer van dit weblog natuurlijk al lang! Toch zijn er nog heel veel onderwerpen uit de geschiedenis van Zeeland niet onderzocht, of tenminste, er zijn de laatste decennia geen boeken of tijdschriftartikelen over verschenen.

Wat wij van het Zeeuws Archief dan wel eens jammer vinden is dat veel studenten en andere onderzoekers een onderwerp kiezen waarover al wel veel gepubliceerd is. Dat is natuurlijk niet zo raar. Mensen lezen een boek over een onderwerp dat ze na aan het hart ligt (of, in het geval van studenten, iets dat hun professor na aan het hart ligt) en denken dan 'Hé, maar hoe zit het dan met dit detail?' of 'wat meneer X hier beweert, dat kan nooit!'. Dat levert meestal heel interessante publicaties op, maar een groot aantal onderwerpen blijft wel onbesproken op deze manier.

De Werkgroep Cultuurhistorie van het Koninklijk Zeeuws Genootschap der Wetenschappen vond dat ook jammer. Daarom brachten ze in 1984 een Lijst van Leemten uit, met daarin een overzicht van onderwerpen die meer aandacht verdienen. In 1999 werd deze lijst nog eens opnieuw uitgegeven en opgestuurd naar universiteiten en andere instellingen.

Dat is natuurlijk niet meer helemaal van deze tijd. Vandaar dat de lijst nu online staat. Op de site www.geschiedeniszeeland.nl staat de hele lijst, opgedeeld in een aantal categorieën. De lijst wordt van tijd tot tijd geactualiseerd door medewerkers van de Zeeuwse Bibliotheek, de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland, de Werkgroep Cultuurhistorie en het Zeeuws Archief. Dat wil zeggen dat we regelmatig kijken welke boeken en artikelen er verschenen zijn en of daarmee misschien een leemte gevuld is.

Kijk de lijst eens door en misschien ziet u een onderwerp waar u graag onderzoek naar wilt doen. Het zou toch geweldig zijn als we over een paar jaar alle leemtes hebben weggewerkt!

Door: Lineke van den Bout, Zeeuws Archief

Solargraphy-experiment in de tuin van het Van de Perrehuis

In de tuin van het Van de Perrehuis, een achttiende-eeuws stadspaleis waarin het Zeeuws Archief is gehuisvest, wordt van 15 juli - 23 december 2010 een fotografisch experiment uitgevoerd. De Middelburgse sterrenwacht gaat in ruim vijf maanden de baan van de zon vastleggen via een pinhole- of gaatjescamera.

Experiment

Op donderdag 15 juli bevestigde Jan Koeman van de Stichting Volkssterrenwacht Philippus Lansbergen een leeg blikje aan het balkon van het terras achter het Van de Perrehuis. In het blikje maakte hij een gaatje waardoor het blikje werkt als een camera obscura. Achter het gaatje is fotopapier op A5 formaat bevestigd, rondgedraaid in het blik. Op dit fotopapier wordt van juli tot en met december de baan van de zon geprojecteerd. Zo ontstaat een foto met een belichtingstijd van ruim vijf maanden. Het blikje is gericht op het zuiden, met de abdijtoren 'Lange Jan' op de achtergrond en de tuin van het Van de Perrehuis en de achterliggende bebouwing op de voorgrond, waardoor een divers beeld ontstaat. Op donderdag 23 december 2010, na de kortste dag, zal de opname worden onthuld.

Camera obscura

De camera obscura, gaatjescamera of pinhole camera, is een lichtdichte 'doos' waar in een van de zijden een heel klein gaatje (< 1 mm diameter) wordt gemaakt. Dit kleine gaatje werkt precies zoals een optische lens van glas: het omgevingsbeeld wordt omgekeerd geprojecteerd in de binnenkant van de camera obscura (op de zijde tegenover het gaatje). Plaats je een stukje fotografische film of fotopapier tegenover het gaatje, dan werkt de camera obscura als een echt fototoestel. De belichtingstijd moet je proefondervindelijk vaststellen.

Fotograferen met een blikje

Je kunt heel gemakkelijk zelf een camera obscura maken van een leeg bier- of limonadeblikje. Breng in een donkere kamer fotografisch materiaal (bijvoorbeeld een velletje vergrotingspapier, vast nog wel aanwezig bij een familielid die voor het digitale tijdperk zelf foto's afdrukte) in het blikje en tape het blikje lichtdicht af. Prik met een speld een gaatje recht tegenover het fotografisch materiaal. Plaats het blikje op een plek met een interessante voorgrond. Ontwikkel je het fotomateriaal in een donkere kamer, dan kan een korte belichtingstijd volstaan om een geslaagde foto te maken met een camera die niets kost.

Solargraphy

Het experiment in de tuin van het Zeeuws Archief is bedoeld om de baan van de zon vast te leggen. Dit heet 'Solargraphy'. Solar = zon ; graphy = schrijven. Schrijven met de zon. In de zomer beschrijft de zon een hoge baan boven de horizon en in de winter een lage baan. Dat komt door de schuine stand van de aardas ten opzichte van de zon. Iedere dag vanaf 21 juni (langste dag) wordt de zonnebaan iets lager. Door nu in deze periode een foto te maken met een belichtingstijd van ongeveer zes maanden, zie je die baan van de zon steeds verder naar beneden verschuiven. Het experiment is dus eigenlijk circa drie weken te laat begonnen. Op dagen dat het geheel bewolkt is wordt er niets van de zonnebaan vastgelegd; wanneer er af en toe wolken voor de zon zijn, wordt het zonnespoor onderbroken. Dit is goed te zien op de voorbeeldfoto die in de tuin van Jan Koeman is genomen. De foto is ook te zien op het informatiebordje bij het blikje op het terras van het Zeeuws Archief. Het licht van de zon zal in het blikje, waarin zich een A5 velletje lichtgevoelig fotopapier bevindt, een donkere verkleuring teweeg brengen van het fotografisch zilver dat in de lichtgevoelige laag van het papier zit. Hoe langer belicht, des te meer de verkleuring van het zilver en des te duidelijker de afbeelding.

Resultaat

Het uiteindelijke resultaat kun je direct met een flatbedscanner omzetten in een digitaal fotobestand en eventueel verder bewerken met photoshop voor een hoger contrast. Leg dus nooit het papier uit een gaatjescamera dat heel lang wordt belicht in ontwikkelaar, want dan is het beeld in één tel helemaal zwart! Elke opname met een gaatjescamera is uniek en eenmalig en het resultaat is nooit helemaal te voorspellen. Best spannend dus wat er op 23 december a.s. uit het blikje tevoorschijn komt!

Zon in de hoofdrol bij de sterrenwacht

Volkssterrenwacht Philippus Lansbergen organiseert aan de Herengracht in Middelburg in de maanden juli en augustus iedere vrijdagavond van 19 tot 20 uur de 'Zeeuwse Zonnige Zomeravond' waarbij de zon de hoofdrol speelt. Bij onbewolkt weer kan er met speciale telescopen naar de zon worden gekeken om zonnevlammen en zonnevlekken te ontdekken. Daarnaast zijn er lezingen over de zon. Het Solargraphy-experiment in de tuin van het Zeeuws Archief krijgt daarbij ook aandacht.

Van de Perre en natuurkundige experimenten

De tuin van het Van de Perrehuis is niet zomaar gekozen. Behalve een mooie ligging is deze plaats door de sterrenwacht ook gekozen vanwege de historische context. Johan Adriaen van de Perre (1738-1790) die het stadspaleis had laten bouwen, was zeer geïnteresseerd wetenschap. Hij was lid van het Natuurkundig Gezelschap en financierde vele wetenschappelijke onderzoeksinstituten. Van de Perre deed jaren lang nauwkeurige meteorologische waarnemingen en beschikte over een kabinet van natuur- en sterrenkundige werktuigen en een schitterend planetarium. Hij creëerde een wetenschapscentrum dat hij 'Musaeum Medioburgense' noemde, dat werd gehuisvest in een groot herenhuis in de Latijnse Schoolstraat. De tuin van zijn huis was ook met enige regelmaat het toneel van wetenschappelijke experimenten. Zo liet Van de Perre als eerste in Zeeland in 1784 een onbemande heteluchtballon op. Vanuit zijn tuin steeg de ballon, gevuld met 'Inflammabele Lucht', op en dreef richting zee. De halve stad liep er voor uit om getuige te zijn van dit experiment. En nu, ruim 200 jaar na zijn overlijden, is de tuin van het Van de Perrehuis alweer het toneel van een natuurkundig experiment: Solargraphy. Hoewel iets minder omvangrijk, goedkoper en zeker minder gevaarlijk dan zijn eigen luchtballonexperiment, zou het Van de Perre ongetwijfeld deugd hebben gedaan dat zijn tuin weer gebruikt wordt voor een natuurwetenschappelijke experiment!

Foto's: 1-6 copyright J. Koeman. 7 Zeeuws Archief.

Auteurs:
Jan Koeman, Stichting Volkssterrenwacht Philippus Lansbergen te Middelburg
Anneke van Waarden-Koets, educatie & exposities Zeeuws Archief te Middelburg

Oude topografische kaarten van Zeeland straks via internet beschikbaar

Sinds bijna een jaar werken de provincie Zeeland, het Kadaster, 11 Zeeuwse gemeenten en het Zeeuws Archief samen in het project ‘Uitbreiding cultuur-historische hoofdstructuur (CHS) provincie Zeeland’. Achter deze vrij ingewikkelde en lange naam gaat een misschien wel even ingewikkelde en lange geschiedenis schuil. In deze blogpost meer over het initiatief om in de toekomst oude topografische kaarten van Zeeland uit de collectie van het Zeeuws Archief via internet beschikbaar te stellen voor iedere geïnteresseerde onderzoeker.

In 1986 werd de Stichting Kadastrale Atlas Zeeland opgericht door het Rijksarchief in Zeeland en het Kadaster. Tot 2000 gaf deze stichting de bekende ‘Kadastrale Atlassen’ uit. In deze atlassen werden per gemeente de kadastrale minuutplans van 1832 met de bijbehorende Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels (OAT’s) van eigenaren opgenomen. In 2000 startte het landelijke project ‘De Woonomgeving’ (inmiddels WatWasWaar). Alle kadastrale minuutplans van Nederland uit 1832 met bijbehorende OAT’s werden gescand en via een gemeenschappelijke website ter beschikking gesteld. De Stichting Kadastrale Atlas Zeeland besloot eveneens ‘digitaal’ te gaan en geen papieren atlassen meer uit te geven. Een mooi Zeeuws voorbeeld op deze site is Veere, hier is al veel informatie aan de kaarten gekoppeld.

Een belangrijke nieuwe toepassing die door het digitaliseren van de topografische kaarten mogelijk werd, was het zogenaamde georefereren en vectoriseren. Hierbij wordt een gedigitaliseerde oude kaart met behulp van ook nog bestaande structuren zoals sloten, wegen, dijken en kerken als het ware ‘vastgeprikt’ op een digitale basiskaart die de precieze huidige situatie weergeeft. Deze basiskaart heet Grootschalige Basiskaart Nederland (GBKN) en vormt het fundament in een GIS (Geografisch Informatiesysteem).

Eind 2009 is een projectgroep bestaande uit medewerkers van de provincie Zeeland, het Kadaster en het Zeeuws Archief aan het werk gegaan om de digitale versies van de kadastrale minuutplans van 1832 en een deel van de veel oudere kaarten van Van Deventer, Visscher-Roman en Hattinga (in totaal 1227 kaarten) achtereenvolgens te georefereren, vectoriseren en te koppelen in de cultuurhistorische hoofdstructuur (CHS) van de provincie. Hiermee wordt een HisGIS (historisch geografisch informatiesysteem) gemaakt.

Inmiddels heeft het bedrijf Fugro Aerial Mapping BV alle kaarten gegeorefereerd. Hierbij bleek dat er grote verschillen in moeilijkheid zijn tussen de kadastrale plans en de veel oudere kaarten van Van Deventer, Hattinga en Visscher-Roman. De eerste zijn veel nauwkeuriger en blijken vrijwel precies op de GBKN onderlaag te passen. Gezien de technische mogelijkheden van de vroege 19e eeuw een hele prestatie! De 17e en 18e eeuwse kaarten blijken meer aanpassing nodig te hebben. Er treedt soms veel vertekening op door het digitaal ‘trekken en duwen’ aan de kaart. In onderstaande afbeelding ziet u een oude kaart van het eiland Schouwen-Duiveland met daar overheen geprojecteerd de GBKN (rode lijnen). De grote verschillen zijn duidelijk.



De controle van het georefereerwerk neemt nog veel tijd in beslag. Pas daarna kan het vectoriseren gedaan worden. Naar verwachting zullen de kaarten vanaf medio 2011 voor iedereen via internet beschikbaar zijn via Cultuur historie Zeeland, een site van de provincie. U kunt dan snel en eenvoudig onderzoek doen naar de precieze ligging van nog bestaande of inmiddels verdwenen landschapselementen zoals wegen, percelen, dorpen, boerderijen, huizen enzovoorts. Ook kunnen we dan aan de historische basislaag nog andere bronnen koppelen, zoals luchtfoto’s, lijsten met volkstellingen, enzovoorts. De site is nu al het raadplegen waard, maar met de kaarten die nu bewerkt worden erbij wordt het nog veel mooier!

Door: Danël Obbink, archiefinspecteur