Solargraphy-experiment in de tuin van het Van de Perrehuis

In de tuin van het Van de Perrehuis, een achttiende-eeuws stadspaleis waarin het Zeeuws Archief is gehuisvest, wordt van 15 juli - 23 december 2010 een fotografisch experiment uitgevoerd. De Middelburgse sterrenwacht gaat in ruim vijf maanden de baan van de zon vastleggen via een pinhole- of gaatjescamera.

Experiment

Op donderdag 15 juli bevestigde Jan Koeman van de Stichting Volkssterrenwacht Philippus Lansbergen een leeg blikje aan het balkon van het terras achter het Van de Perrehuis. In het blikje maakte hij een gaatje waardoor het blikje werkt als een camera obscura. Achter het gaatje is fotopapier op A5 formaat bevestigd, rondgedraaid in het blik. Op dit fotopapier wordt van juli tot en met december de baan van de zon geprojecteerd. Zo ontstaat een foto met een belichtingstijd van ruim vijf maanden. Het blikje is gericht op het zuiden, met de abdijtoren 'Lange Jan' op de achtergrond en de tuin van het Van de Perrehuis en de achterliggende bebouwing op de voorgrond, waardoor een divers beeld ontstaat. Op donderdag 23 december 2010, na de kortste dag, zal de opname worden onthuld.

Camera obscura

De camera obscura, gaatjescamera of pinhole camera, is een lichtdichte 'doos' waar in een van de zijden een heel klein gaatje (< 1 mm diameter) wordt gemaakt. Dit kleine gaatje werkt precies zoals een optische lens van glas: het omgevingsbeeld wordt omgekeerd geprojecteerd in de binnenkant van de camera obscura (op de zijde tegenover het gaatje). Plaats je een stukje fotografische film of fotopapier tegenover het gaatje, dan werkt de camera obscura als een echt fototoestel. De belichtingstijd moet je proefondervindelijk vaststellen.

Fotograferen met een blikje

Je kunt heel gemakkelijk zelf een camera obscura maken van een leeg bier- of limonadeblikje. Breng in een donkere kamer fotografisch materiaal (bijvoorbeeld een velletje vergrotingspapier, vast nog wel aanwezig bij een familielid die voor het digitale tijdperk zelf foto's afdrukte) in het blikje en tape het blikje lichtdicht af. Prik met een speld een gaatje recht tegenover het fotografisch materiaal. Plaats het blikje op een plek met een interessante voorgrond. Ontwikkel je het fotomateriaal in een donkere kamer, dan kan een korte belichtingstijd volstaan om een geslaagde foto te maken met een camera die niets kost.

Solargraphy

Het experiment in de tuin van het Zeeuws Archief is bedoeld om de baan van de zon vast te leggen. Dit heet 'Solargraphy'. Solar = zon ; graphy = schrijven. Schrijven met de zon. In de zomer beschrijft de zon een hoge baan boven de horizon en in de winter een lage baan. Dat komt door de schuine stand van de aardas ten opzichte van de zon. Iedere dag vanaf 21 juni (langste dag) wordt de zonnebaan iets lager. Door nu in deze periode een foto te maken met een belichtingstijd van ongeveer zes maanden, zie je die baan van de zon steeds verder naar beneden verschuiven. Het experiment is dus eigenlijk circa drie weken te laat begonnen. Op dagen dat het geheel bewolkt is wordt er niets van de zonnebaan vastgelegd; wanneer er af en toe wolken voor de zon zijn, wordt het zonnespoor onderbroken. Dit is goed te zien op de voorbeeldfoto die in de tuin van Jan Koeman is genomen. De foto is ook te zien op het informatiebordje bij het blikje op het terras van het Zeeuws Archief. Het licht van de zon zal in het blikje, waarin zich een A5 velletje lichtgevoelig fotopapier bevindt, een donkere verkleuring teweeg brengen van het fotografisch zilver dat in de lichtgevoelige laag van het papier zit. Hoe langer belicht, des te meer de verkleuring van het zilver en des te duidelijker de afbeelding.

Resultaat

Het uiteindelijke resultaat kun je direct met een flatbedscanner omzetten in een digitaal fotobestand en eventueel verder bewerken met photoshop voor een hoger contrast. Leg dus nooit het papier uit een gaatjescamera dat heel lang wordt belicht in ontwikkelaar, want dan is het beeld in één tel helemaal zwart! Elke opname met een gaatjescamera is uniek en eenmalig en het resultaat is nooit helemaal te voorspellen. Best spannend dus wat er op 23 december a.s. uit het blikje tevoorschijn komt!

Zon in de hoofdrol bij de sterrenwacht

Volkssterrenwacht Philippus Lansbergen organiseert aan de Herengracht in Middelburg in de maanden juli en augustus iedere vrijdagavond van 19 tot 20 uur de 'Zeeuwse Zonnige Zomeravond' waarbij de zon de hoofdrol speelt. Bij onbewolkt weer kan er met speciale telescopen naar de zon worden gekeken om zonnevlammen en zonnevlekken te ontdekken. Daarnaast zijn er lezingen over de zon. Het Solargraphy-experiment in de tuin van het Zeeuws Archief krijgt daarbij ook aandacht.

Van de Perre en natuurkundige experimenten

De tuin van het Van de Perrehuis is niet zomaar gekozen. Behalve een mooie ligging is deze plaats door de sterrenwacht ook gekozen vanwege de historische context. Johan Adriaen van de Perre (1738-1790) die het stadspaleis had laten bouwen, was zeer geïnteresseerd wetenschap. Hij was lid van het Natuurkundig Gezelschap en financierde vele wetenschappelijke onderzoeksinstituten. Van de Perre deed jaren lang nauwkeurige meteorologische waarnemingen en beschikte over een kabinet van natuur- en sterrenkundige werktuigen en een schitterend planetarium. Hij creëerde een wetenschapscentrum dat hij 'Musaeum Medioburgense' noemde, dat werd gehuisvest in een groot herenhuis in de Latijnse Schoolstraat. De tuin van zijn huis was ook met enige regelmaat het toneel van wetenschappelijke experimenten. Zo liet Van de Perre als eerste in Zeeland in 1784 een onbemande heteluchtballon op. Vanuit zijn tuin steeg de ballon, gevuld met 'Inflammabele Lucht', op en dreef richting zee. De halve stad liep er voor uit om getuige te zijn van dit experiment. En nu, ruim 200 jaar na zijn overlijden, is de tuin van het Van de Perrehuis alweer het toneel van een natuurkundig experiment: Solargraphy. Hoewel iets minder omvangrijk, goedkoper en zeker minder gevaarlijk dan zijn eigen luchtballonexperiment, zou het Van de Perre ongetwijfeld deugd hebben gedaan dat zijn tuin weer gebruikt wordt voor een natuurwetenschappelijke experiment!

Foto's: 1-6 copyright J. Koeman. 7 Zeeuws Archief.

Auteurs:
Jan Koeman, Stichting Volkssterrenwacht Philippus Lansbergen te Middelburg
Anneke van Waarden-Koets, educatie & exposities Zeeuws Archief te Middelburg